در دنیای امروز، تکنولوژی به عنوان یکی از مهم‌ترین محرک‌های توسعه اقتصادی و صنعتی کشورها شناخته می‌شود. کشورهایی که توانسته‌اند تکنولوژی را بومی‌سازی کنند، نه تنها از وابستگی به خارج کاسته‌اند، بلکه زمینه رشد پایدار و رقابت‌پذیری صنعتی را نیز فراهم آورده‌اند. بومی‌سازی تکنولوژی به معنای تطبیق، توسعه و ایجاد توانایی داخلی برای طراحی، تولید، نگهداری و ارتقاء فناوری است، به گونه‌ای که وابستگی به منابع خارجی به حداقل برسد.

در ایران، به رغم تلاش‌های صورت گرفته در حوزه‌های مختلف صنعتی، همچنان چالش‌های زیادی در مسیر بومی‌سازی فناوری وجود دارد. این چالش‌ها، به ویژه در صنایع کلیدی مانند نفت، خودروسازی، تجهیزات پزشکی و صنایع دفاعی، تاثیر بسزایی در استقلال صنعتی و اقتصادی کشور گذاشته است. از سوی دیگر، تجربه کشورهای موفق نشان می‌دهد که بومی‌سازی صرفاً یک اقدام فنی نیست، بلکه نیازمند بستری اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است.

هدف این مقاله، بررسی دقیق چالش‌های بومی‌سازی تکنولوژی در صنایع ایران و ارائه راهکارهایی برای عبور از این موانع است. در این مسیر، ابتدا مروری بر مفاهیم نظری مرتبط صورت خواهد گرفت، سپس وضعیت فعلی صنایع ایران از منظر بومی‌سازی تحلیل می‌شود و در ادامه به مهم‌ترین چالش‌های موجود پرداخته و در نهایت راهکارهایی کاربردی برای تقویت این فرایند پیشنهاد می‌گردد.

 مروری بر ادبیات و مفاهیم نظری

بومی‌سازی تکنولوژی در ادبیات توسعه صنعتی به فرآیندی اشاره دارد که طی آن یک کشور یا سازمان توانمندی جذب، تطبیق و توسعه فناوری وارداتی را کسب می‌کند و در نهایت به تولید فناوری بومی می‌رسد. این فرآیند معمولاً در سه مرحله انجام می‌شود: انتقال فناوری، جذب و اقتباس، و توسعه فناوری بومی.

در ایران، سابقه انتقال فناوری به دوران پیش از انقلاب اسلامی بازمی‌گردد، اما تمرکز اصلی بر خرید تجهیزات و ماشین‌آلات بدون توسعه توانمندی داخلی بود. پس از انقلاب، به ویژه در دوران جنگ تحمیلی و پس از آن، نیاز به خودکفایی صنعتی و بومی‌سازی بیشتر احساس شد، اما چالش‌های ساختاری و سیاستی مانع از تحقق کامل این هدف شد.

از منظر نظری، مدل‌های مختلفی برای بومی‌سازی ارائه شده‌اند. یکی از مهم‌ترین آن‌ها مدل نظام ملی نوآوری است که تأکید دارد بر هم‌افزایی بین دولت، صنعت و دانشگاه برای توسعه فناوری بومی. همچنین برخی پژوهشگران بر اهمیت یادگیری سازمانی و انتقال دانش ضمنی (تاکیت) از طریق تجربه عملی و تعامل نزدیک با تکنولوژی تأکید دارند.

تفاوت مهمی بین «انتقال تکنولوژی» و «بومی‌سازی فناوری» وجود دارد. انتقال تکنولوژی می‌تواند بدون تقویت زیرساخت‌های دانشی و مهارتی صورت گیرد، اما بومی‌سازی مستلزم مشارکت فعال نیروهای داخلی در تمامی مراحل چرخه فناوری است.

 بررسی وضعیت فعلی بومی‌سازی در صنایع ایران

در سال‌های اخیر، برخی پیشرفت‌ها در زمینه بومی‌سازی تکنولوژی در ایران قابل توجه بوده است، اما این پیشرفت‌ها معمولاً در حوزه‌های خاصی مانند صنایع دفاعی یا پزشکی متمرکز شده‌اند که اولویت راهبردی بالایی برای کشور داشته‌اند.

در صنعت نفت و گاز، علی‌رغم دهه‌ها فعالیت، همچنان در بخش‌هایی نظیر تجهیزات حفاری، سیستم‌های کنترلی و نرم‌افزارهای پیشرفته وابستگی بالا به فناوری خارجی مشاهده می‌شود. البته برخی شرکت‌های داخلی با حمایت دولت توانسته‌اند به مراحل اولیه تولید برخی از این تجهیزات دست یابند.

در صنعت خودروسازی، با وجود مونتاژ گسترده، هنوز در زمینه طراحی موتور، سیستم‌های مدیریت الکترونیکی و پلتفرم‌های اختصاصی پیشرفت بومی محدودی حاصل شده است. این صنعت بیشتر به مونتاژ قطعات وارداتی وابسته بوده تا توسعه فناوری داخلی.

در صنایع دانش‌بنیان، پیشرفت‌هایی در حوزه‌هایی چون نانو، بیوتکنولوژی و داروهای پیشرفته صورت گرفته است. اما این پیشرفت‌ها معمولاً محدود به شرکت‌های خاص یا پروژه‌های خاص بوده و به یک جریان فراگیر صنعتی تبدیل نشده‌اند.

در مجموع، وضعیت فعلی نشان می‌دهد که بومی‌سازی در ایران بیشتر به صورت پروژه‌محور و غیرنظام‌مند انجام شده است و نیاز به یک نگاه راهبردی و منسجم دارد.

 چالش‌ها و موانع اصلی

1. چالش‌های ساختاری و نهادی

یکی از اساسی‌ترین موانع بومی‌سازی در ایران، نبود سیاست‌های هماهنگ و منسجم در حوزه علم، فناوری و صنعت است. ساختارهای موازی، تعارض منافع نهادی، و نبود هماهنگی بین سازمان‌های مرتبط موجب اتلاف منابع و ناکارآمدی فرآیند بومی‌سازی شده است.

2. چالش‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری

تحقیق و توسعه نیازمند سرمایه‌گذاری بلندمدت و پرریسک است، اما در اقتصاد ایران، به دلایل متعددی از جمله نوسانات ارزی، تحریم‌ها، و نبود مشوق‌های کافی، سرمایه‌گذاری در این حوزه پایین است. از سوی دیگر، واردات فناوری آماده در کوتاه‌مدت سود بیشتری دارد و این مسئله انگیزه صنایع برای مشارکت در توسعه فناوری داخلی را کاهش می‌دهد.

3. چالش‌های انسانی و دانشی

یکی از ضعف‌های جدی در مسیر بومی‌سازی، کمبود نیروی انسانی متخصص و کارآزموده است. نظام آموزشی کشور اغلب نتوانسته مهارت‌های لازم برای فعالیت در سطوح پیشرفته صنعتی را به دانشجویان منتقل کند. همچنین مهاجرت نخبگان یکی دیگر از معضلات این حوزه است.

4. چالش‌های فرهنگی و مدیریتی

نگرش منفی برخی مدیران و تصمیم‌گیران نسبت به توان داخلی و ترجیح محصولات خارجی یکی از موانع مهم فرهنگی در مسیر بومی‌سازی است. این موضوع نه تنها انگیزه تولیدکنندگان داخلی را کاهش می‌دهد، بلکه موجب بی‌اعتمادی به توان ملی می‌شود. از سوی دیگر، بسیاری از بنگاه‌های صنعتی ایران هنوز با الگوهای مدیریتی سنتی اداره می‌شوند که تناسبی با نیازهای عصر فناوری ندارند.

راهکارهای پیشنهادی

برای غلبه بر چالش‌های فوق، مجموعه‌ای از اقدامات راهبردی، سیاستی و اجرایی قابل پیشنهاد است:

• تدوین نقشه راه ملی بومی‌سازی: این نقشه راه باید شامل اولویت‌های صنعتی، اهداف کمی و کیفی، زمان‌بندی اجرا و نقش هر نهاد باشد.
  
  

• تقویت همکاری بین دانشگاه، صنعت و دولت: ایجاد شبکه‌های نوآوری و مراکز مشترک تحقیق و توسعه می‌تواند به هم‌افزایی ظرفیت‌ها کمک کند.
  
  

• حمایت هدفمند از شرکت‌های دانش‌بنیان: اعطای تسهیلات مالی، معافیت‌های مالیاتی، و حمایت از صادرات محصولات فناورانه می‌تواند مشوق مهمی باشد.
  
  

• اصلاح نظام آموزشی و مهارتی: تغییر در برنامه‌های آموزشی به منظور ارتقاء مهارت‌های عملی و حل مسأله در کنار دانش نظری ضروری است.
  
  

• ارتقاء فرهنگ اعتماد به توان داخلی: با بهره‌گیری از رسانه‌ها، آموزش عمومی و الگوسازی می‌توان این فرهنگ را در میان مدیران و جامعه صنعتی گسترش داد.
  
  

نتیجه‌گیری

بومی‌سازی تکنولوژی یکی از الزامات حیاتی برای توسعه پایدار، استقلال اقتصادی و اقتدار ملی است. در ایران، علی‌رغم برخی دستاوردهای پراکنده، مسیر بومی‌سازی با چالش‌های متعددی مواجه است که ریشه در ساختارهای نهادی، ضعف سرمایه‌گذاری، کمبود منابع انسانی و نگرش‌های مدیریتی دارد.

برای عبور از این چالش‌ها، نیاز به یک نگاه کل‌نگر، سیاست‌های منسجم، و همکاری نزدیک میان بازیگران کلیدی در حوزه علم، فناوری و صنعت وجود دارد. همچنین باید از ظرفیت‌های داخلی به صورت هدفمند حمایت کرد و فرهنگ خودباوری و اتکاء به توان داخلی را در سطح ملی گسترش داد.

در نهایت، موفقیت در مسیر بومی‌سازی مستلزم تداوم، برنامه‌ریزی و تعهد جدی همه ذینفعان است؛ زیرا این مسیر نه تنها به توسعه فناوری منجر می‌شود، بلکه استقلال و پایداری آینده کشور را تضمین خواهد کرد.

پیچستان مرجع تخصصی پیچ و مهره